ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸੱਤਾ ਹਥਿਆਉਣ ਤੱਕ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਰਾਹ ਤੋਂ ਹੋ ਕੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਰਸਤੂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ, "Man is by nature a political animal."(1) ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਵੀ ਬਿਲਕੁਲ ਦਰੁਸਤ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਰਾਜਨੀਤੀ ਤੋਂ ਕੋਰਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ। ਪਾਲੀ ਭੁਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇਹ ਇਕਾਂਗੀ ਸਿਆਸਤ ’ਤੇ ਵਿਅੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਇਕਾਂਗੀ ਵਿਚ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਨੂੰ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਆਮ ਨਾਗਰਿਕ ਜਿੱਥੇ ਰੋਟੀ ਲਈ ਤਰਸਦਾ ਅਤੇ ਸਖ਼ਤ ਮਿਹਨਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉੱਥੇ ਸਿਆਸੀ ਤਬਕਾ ਸਿਆਸੀ ਚਾਲਾਂ ਨਾਲ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟਦਾ ਹੈ। ਨਾਟਕਕਾਰ ਨੇ ਸਿੱਧੇ ਅਤੇ ਨਾਟਕ ਦੀਆਂ ਜੁਗਤਾਂ ਰਾਹੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਵਾਲ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਇਸ ਲੇਖ ਵਿਚ ਲੇਖਕ ਦੇ ਇਸ ਸਿਆਸੀ-ਵਿਅੰਗ ਵਾਲੇ ਇਕਾਂਗੀ ਨੂੰ ਨਾਟਕ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਰਾਹੀਂ ਸਮਝਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਨਾਟਕ ਬਾਕੀ ਦੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਵਿਧਾਵਾਂ ਨਾਲੋਂ ਅਲੱਗ ਇਸ ਕਰਕੇ ਹੈ ਕਿ ਨਾਟਕ ਨੇ ਮੰਚ ਤੋਂ ਪੂਰਾ ਹੋਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਭਾਵ ਕਿ ਨਾਟਕ ਦੇ ਅਰਥ ਸੰਚਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਕੁਝ ਵੱਖਰੇ ਹਨ। ਕੀਰ ਐਲਮ ਅਨੁਸਾਰ ਨਾਟਕ ਦੀ ਹਰ ਪਰਤ ਅਰਥ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਖਾਸ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ: ਭਾਸ਼ਾ, ਸੈੱਟ, ਅਦਾਕਾਰੀ, ਰੌਸ਼ਨੀ, ਦਰਸ਼ਕ, ਆਦਿ।(2) ਇਸ ਨਾਟਕ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਇਕ ਵੀ ਲਫ਼ਜ਼ ਬੋਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਨਾਟਕ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਕਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂਕਿ ਬਾਕੀ ਦੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਵਿਧਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਆਓ, ਸਾਡੀ ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਇਕਾਂਗੀ ਨਾਟਕ ‘15 ਅਗਸਤ’ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਰਾਹੀਂ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।  

ਨਾਟਕਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨੀ ਸੁਝਾਅ ਹੈ, ‘ਕੂੜੇ ਦਾ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਡਰੱਮ ਨਜ਼ਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਉੱਪਰ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ‘ਨਗਰ-ਪਾਲਿਕਾ।’(3) ਇੱਥੇ ਵੱਡਾ ਡਰੱਮ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੂੜਾ ਬਹੁਤ ਜਿਆਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦਾ ਆਇਆ ਹੈ। ‘ਨਗਰ-ਪਾਲਿਕਾ’ ਲਿਖਿਆ ਹੋਣਾ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਜਗ੍ਹਾ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਹੈ, ਇਹ ਖੇਤਰ ਕਿਸੇ ਮੇਅਰ, ਸਰਕਾਰੀ ਅਫਸਰ, ਅਧਿਕਾਰੀ ਜਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸ਼ਨ ਤਹਿਤ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਕਿ ਸ਼ਹਿਰੀ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਪਰ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਇਹ ਸਥਿਤੀ ਦਰਸ਼ਕ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਕੁਝ ਸਵਾਲ ਖੜੇ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਵਿਕਾਸ ਕਿੰਨਾ, ਕਿਵੇਂ, ਕਿਸਨੇ ਅਤੇ ਕਿਉਂ ਕਰਵਾਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਕੂੜੇ ਦੇ ਢੇਰ ਉੱਪਰ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਰਹਿਣਾ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।

‘ਅਲਟਰਾ ਮਾਡਰਨ ਡਰੈਸਾਂ ਵਿਚ ਜਾਦੂ ਅਤੇ ਨੋਨੀ ਹੱਥ ਵਿਚ ਝੰਡੇ ਲੈ ਕੇ ਲਹਿਰਾਉਂਦੀ ਚਾਲ ਚਲਦੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।’(4) ਇਸ ਪਹਿਰਾਵੇ ਦਾ ਮਕਸਦ ਕੇਵਲ ਫੈਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਹ ਸੰਕੇਤ ਹੈ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਵਿਚ ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ ਦਾ, ਇਹ ਸੰਕੇਤ ਹੈ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਦਾ ਅਤੇ ਤਬਦੀਲੀ ਆਉਣ ਦਾ। ਇਹ ਇਸ ਤਰਫ਼ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਸਾਰ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਲੈਣ-ਦੇਣ, ਵਰਤ-ਵਤੀਰਾ, ਅਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ, ਆਦਿ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਝੰਡਾ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਪੱਧਰ ਦੇ ਵਪਾਰ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਵੀ ਬਾਖੂਬੀ ਹੈ। ਪਰ ਦਰਸ਼ਕ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ ਦੀ ਸ਼ਵੀ ਅਤੇ ਜਮੀਨੀ ਪੱਧਰ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਵਿਚਲਾ ਫਰਕ ਸਪੱਸ਼ਟ ਦੇਖ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਲਹਿਰਾਉਂਦੀ ਚਾਲ ਨਾ ਕੇਵਲ ਬੇਪਰਵਾਹੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਬਲਕਿ ਇਹ ਨਾਰੀ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲਤਾ, ਭਾਵਨਾਤਮਕਤਾ ਜਾਂ ਕੋਮਲਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਇਹ ਕਿਸੇ ਮਰਦ ਪਾਤਰ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਲਿੰਗ ਪਰੰਪਰਾ ਉੱਤੇ ਸਵਾਲ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।

‘ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੰਜ ਤੱਕ ਪਾਤਰ ਇੱਕ ਰੱਥ ਦੀ ਫਾਰਮੇਸ਼ਨ ਬਣਾ ਕੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।’ (5) ਰੱਥ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਰਨ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਹੈ। ਇਹ ਰਾਜਾਸ਼ਾਹੀ ਜਾਂ ਰਾਜਤੰਤਰੀ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਰਾਜਾ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਰਾਜਾ ਰੱਬ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਧਰਮ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਨਿਆਂ ਕਰਨ ਤੱਕ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅਧਿਕਾਰ ਹਨ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਾਜੇ ਦੇ ਦਰਬਾਰੀ ਸਿਰਫ ਸਲਾਹਕਾਰ ਸਨ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁਣ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਮੰਤਰੀ ਕੇਵਲ ਸਲਾਹਕਾਰ ਹੀ ਹਨ ਪਰ ਅਸਲੀ ਤਾਕਤ ਰਾਜੇ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਰਾਜੇ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਲਾਹ ਮੰਨਣੀ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ।

‘ਮਰਦ, ਔਰਤ ਤੇ ਬੱਚਾ ਖ਼ਸਤਾ ਹਾਲੀਂ ਇਸ ਰੱਥ ਨੂੰ ਖਿੱਚ ਰਹੇ ਹਨ।’(6) ਇਥੇ ਇਹ ਤਿੰਨੋ ਪਾਤਰ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਹਰੇਕ ਵਰਗ, ਜਾਤ, ਲਿੰਗ, ਉਮਰ ਅਤੇ ਨਸਲ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਗਵਾਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਹਕੂਮਤ ਰੂਪੀ ਰੱਥ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਪਿੱਛੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਆਮ ਲੋਕ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦਿਆਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਬਦ ਤੋਂ ਬਦਤਰ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਿਰ ਦੇਣ ਅਤੇ ਕਰ ਦੇਣ ਦੀ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਪ੍ਰਜਾ ਦੀ ਰਹੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਉਹ ਬਾਖੂਬੀ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਵੀ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਹਾਲਾਤ ਚਾਹੇ ਜਿਹੋ ਜਹੇ ਵੀ ਹੋਣ, ਸਥਿਤੀ ਜੋ ਵੀ ਹੋਵੇ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਕੰਮ ਹਰ ਹੀਲੇ ਕਰਨਾ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਵ ਗੁਰੂ ਬਣਨ ਦੀ ਦੌੜ ਵਿਚ ਆਮ ਨਾਗਰਿਕ ਦੇ ਮੋਢਿਆਂ ’ਤੇ ਸਾਰਾ ਭਾਰ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਉਹ ਕਿਤੇ ਨਜ਼ਰ ਵੀ ਨਹੀ ਆਉਂਦਾ ਫਿਰ ਵੀ ਲਗਾਤਾਰ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

‘ਇਕ, ਦੋ ਤੇ ਤਿੰਨ ਪਾਤਰ ਰੱਥ ਦਾ ਪਿਛਲਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ. ਚਾਰ ਨੰਬਰ ਦੇ ਗਲੇ ਵਿਚ ਨੋਟਾਂ ਦਾ ਹਾਰ ਤੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਇੱਕ ਲੰਮੀ ਸੋਟੀ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਅਗਲੇ ਸਿਰੇ ਤੇ ਇੱਕ ਧਾਗੇ ਨਾਲ ਔਰਤ, ਮਰਦ ਤੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਦੇ ਐਨ ਸਾਹਮਣੇ ਕਰਕੇ ਲਮਕਦੀ ਹੋਈ ਰੋਟੀ ਬੰਨੀ ਹੈ. ਉਹ ਤਿੰਨੇ ਰੋਟੀ ਦੀ ਆਸ ਨਾਲ ਹੀ ਇਸ ਰੱਥ ਨੂੰ ਖਿੱਚ ਰਹੇ ਹਨ।’(7) ਤਿੰਨ ਪਾਤਰ ਜੋ ਕਿ ਰੱਥ ਦਾ ਪਿਛਲਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ। ਇਹ ਉਹ ਸਰਕਾਰੀ ਤੰਤਰ ਜਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ, ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ ਅਤੇ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਿੱਛੇ ਜੁੜੇ ਹੋਣ ਦਾ ਅਰਥ ਕਿ ਇਹ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਸਿਰਫ ਰਵਾਇਤੀ ਜਾਂ ਅਖੌਤੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਦਰਅਸਲ ਰੱਥ ਨੂੰ ਚਲਾਉਂਦੀਆਂ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਸ਼ਾਸ਼ਕ ਦੇ ਹੱਥ ਦੀਆਂ ਕਠਪੁਤਲੀਆਂ ਹਨ ਜਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਲੋੜ ਮੁਤਾਬਕ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਚੌਥੇ ਪਾਤਰ ਦੇ ਗਲ ਵਿਚ ਨੋਟਾਂ ਦਾ ਹਾਰ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਸੋਟੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਦਬਾਅ ਜਾਂ ਨਿਯੰਤਰਣ ਕਰਨ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। 

ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਜਾਂ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਘਰਾਣਿਆਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਚਲਾਉਣ ਦੀ ਵਾਂਗ-ਡੋਰ ਹੈ। ਸੋਟੀ ਦੇ ਸਿਰੇ ’ਤੇ ਉਹ ਧਾਗਾ ਹੈ ਜੋ ਧੋਖਾ ਤੇ ਝੂਠੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਨੂੰ ਜੋੜ ਕੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਝੂਠੇ ਲਾਰਿਆਂ ਦੇ ਧਾਗੇ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਰੋਟੀ ਭਾਵ ਮੱਢਲੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਲਾਲਚ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜੋ ਕਦੇ ਪੂਰਾ ਨਹੀ ਹੁੰਦਾ। ਇਹ ਐਨ ਸਾਹਮਣੇ ਦਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਦਿੱਤਾ ਨਹੀ ਜਾਂਦਾ। ਔਰਤ, ਮਰਦ ਤੇ ਬੱਚਾ ਇਕ ਪਰਿਵਾਰ ਹੈ ਜੋ ਗਰੀਬ, ਨਿਰਦੋਸ਼ ਤੇ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਹੈ ਬਜਾਇ ਇਸਦੇ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰੋਟੀ ਨਹੀ ਮਿਲਦੀ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਸ਼ਾਸ਼ਕ ਰੂਪੀ ਰੱਥ ਨੂੰ ਖਿੱਚ ਰਹੇ ਹਨ ਭਾਵ ਕਰ(ਟੈਕਸ) ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਰੋਟੀ ਦੇ ਲਾਲਚ ਕਰਕੇ ਝੂਠੇ ਵਾਅਦਿਆਂ ਨੂੰ ਵੋਟ ਪਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਝੂਠੇ ਲਾਰਿਆਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ  ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।

‘ਪੰਜ ਨੰਬਰ ਜਿਸ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਨੇਤਾ ਟੋਪੀ ਹੈ, ਅਰਜਨ ਵਾਂਗ ਹੱਥ ਵਿਚ ਇੱਕ ਝੰਡਾ ਲਈ ਖੜਾ ਹੈ. ਰੱਥ ਯਾਤਰਾ ਮੰਚ ਦੇ ਐਨ ਵਿਚਕਾਰ ਆ ਕੇ ਰੁਕਦੀ ਹੈ।’(8) ਇਹ ਪਾਤਰ ਚੁਣੀ ਹੋਈ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਨੇਤਾ ਹੈ। ਨੇਤਾ ਟੋਪੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਖੋਖਲੀਆਂ ਗੱਲਾਂ, ਝੂਠੇ ਨੈਤਿਕਤਾ ਦੇ ਦਿਖਾਵੇ ਅਤੇ ਸੱਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਚਾਲਾਂ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੈ। ਅਰਜਨ ਵਾਂਗ ਖੜੇ ਹੋਣਾ ਭਾਵ ਕਿ ਉਹ ਪਾਤਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਧਰਮ ਯੋਧਾ ਮੰਨ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਦੋਂਕਿ ਉਸਦੀ ਨੇਤਾ ਟੋਪੀ ਇਸ ਧਰਮ ਨਾਇਕ ਦੇ ਮਖੌਟੇ ’ਤੋਂ ਪਰਦਾ ਚੁੱਕ ਰਹੀ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਦੱਸ ਕੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਮ ’ਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਵੋਟ ਲਈ ਜਾ ਸਕੇ। ਇਸਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚਲਾ ਝੰਡਾ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਆਸ ਵਿਚ ਲੋਕ ਰੱਥ ਖਿੱਚ ਰਹੇ ਹਨ ਪਰ ਵਿਅਰਥ। ਮੰਚ ਦੇ ਐਨ ਵਿਚਕਾਰ ਰੱਥ ਦਾ ਰੁਕਣਾ ਭਾਵ ਸਭ ਕੁਝ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਸਾਹਮਣੇ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਦਰਸ਼ਕ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸਿਸਟਮ ਦੀ ਅਸਮਰੱਥਾ ਦੇਖ ਸਕਣ ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਤੀ ਜਾਗਰੂਕ ਹੋਣ।

‘ਪੰਜ ਨੰਬਰ ਉਤਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ. ਮਰਦ, ਡਿਗਦਾ ਢਹਿੰਦਾ ਰੱਥ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸਿਓਂ ਇੱਕ ਮੀਲ ਪੱਥਰ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਪੰਜ ਨੰਬਰ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਐਨ ਸਾਹਮਣੇ ਕਰਕੇ ਉਹ ਪੱਥਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ. ਬਾਕੀ ਤਾੜੀਆਂ ਵਜਾਉਂਦੇ ਹਨ।’(9) ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੁਕਮਰਾਨ ਹੈ। ਇਸ ਕੋਲ ਹਾਕਮ ਵਾਲੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਤਾਕਤਾਂ ਹਨ। ਮੀਲ ਪੱਥਰ ਜਿੱਥੇ ਕਿਸੇ ਉਪਲਬਦੀ ਜਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਉੱਥੇ ਇਹ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸਿਓਂ ਲਿਆਉਣਾ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਨਹੀ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਇਕ ਕੰਮ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦੱਸ ਕੇ ਭਰਮ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਹਰੇਕ ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਹ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਕੀਤੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਅਹਿਸਾਨ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਵੋਟਾਂ ਲੈ ਲਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਵੀ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮੋਢਿਆਂ ਤੇ ਢੋਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਤੇ ਲੜਖੜਾਉਂਦਾ ਆਦਮੀ ਲੋਕਤੰਤਰ ਵਿਚ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਲਾਚਾਰੀ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਐਨ ਸਾਹਮਣੇ ਤੋਂ ਭਾਵ ਮਹਿਜ਼ ਵਿਗਿਆਪਨ ਤੋਂ ਹੈ ਜੋ ਬੇਮਤਲਬ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਉਪਲਬਦੀਆਂ ਦਾ ਦਿਖਾਵਾ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਖੱਟਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਸਹਾਇਕ ਤਾੜੀਆਂ ਵਜਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਪਾਰਟੀ ਵਰਕਰਾਂ ਦੇ ਅੰਧ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੈ। ਉਹ ਲੋਕ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਸੂਚਨਾ ਤੋਂ ਹੀ, ਕੇਵਲ ਦਿਖਾਵੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਮੰਨ ਕੇ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਕਰੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

‘ਇਸ ਮੀਲ ਪੱਥਰ ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ‘ਅਜਾਦੀ 50 ਸਾਲ ਪਿੱਛੇ’. ਪੰਜੇ ਪਾਤਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਪੈਰਾਂ ਹੇਠ ਕੁਚਲਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇੱਕ ਕੋਨੇ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਸਟਿੱਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ.’(10) ਸਧਾਰਣ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਜਿੱਥੇ ਮੀਲ ਪੱਥਰ ਅੱਗੇ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਰਸਤੇ ਦੇ ਫਾਸਲਾ ਘਟਾ ਕੇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਅੱਗੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਣ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉੱਥੇ ਇਹ ਉਲਟਾ ਪਿੱਛੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਣ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਭਾਵ ਕਿ ਜੋ ਅਜਾਦੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ ਜਾਂ ਜਿਸ ਅਜਾਦੀ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ ਉਹ ਵਿਅਰਥ ਸਾਬਿਤ ਹੋਏ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਅਜਾਦੀ ਤਾਂ ਕਦੇ ਮਿਲੀ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਅਜਾਦੀ ਕੇਵਲ ਕਾਗਜੀ ਹੈ ਤੇ ਮੀਲ ਪੱਥਰ ਪਿਛੜੇਪਨ ਜਾਂ ਅਸਫਲਤਾ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹੈ। ਪੰਜੇ ਪਾਤਰ ਜੋ ਸੱਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਕਾਰਕੁਨ ਹਨ, ਉਹ ਸਿਆਸੀ ਹਿੰਸਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਦਹਿਸ਼ਤ ਅਤੇ ਡਰ ਬਣਿਆ ਰਹੇ ਤਾਂ ਜੋ ਵਿੱਥ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਣ ਤੇ ਸੱਤਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਰਹੇ। ਇਹ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤਾਕਤ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਕੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ, ਹੱਕਾਂ ਨੂੰ ਪੈਰਾਂ ਹੇਠ ਰੋਲਦੇ ਹਨ। ਕੋਨੇ ਵਿਚ ਸਟਿਲ ਹੋਣ ਦੇ ਆਪਣੇ ਅਰਥ ਹਨ। ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਰੁਕ ਜਾਣਾ ਦਰਸ਼ਕ ਨੂੰ ਸੰਵੇਦਨਾਸ਼ੀਲ ਹੋਣ, ਸੋਚਣ, ਸਵਾਲ ਕਰਨ ਤੇ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਨ ਦਾ ਸਮਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

‘ਆਦਮੀ ਇੱਕ ਵਾਰ ਉਠਦਾ ਹੈ ਤੇ ਰੋਟੀ ਪਿੱਛੇ ਤੜਪਦੀ ਔਰਤ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਵੇਖਦਾ ਹੈ. ਫੇਰ ਰੋਸ ਨਾਲ ਉਠਦਾ ਹੈ ਤੇ ਮੀਲ ਪੱਥਰ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਜੋਰ ਨਾਲ ਘੁਮਾਉਂਦਾ ਹੈ. ਇਸਦੇ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ‘ਅਜਾਦੀ ‘?’ ਸਾਲ ਅੱਗੇ’ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਇਸੇ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਫਰੀਜ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।’(11)

ਆਦਮੀ ਇਥੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਉਠਣਾ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਦੇਖਣਾ, ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨਾ, ਸਮਝਣਾ ਅਤੇ ਸੋਚਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕਹਿ ਲਵੋ ਹੁਣ ਉਸਨੇ ਅੱਖਾਂ ਖੋਲ੍ਹ ਲਈਆਂ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਰੋਟੀ ਪਿੱਛੇ ਤੜਪਦੀ ਔਰਤ ਅਤੇ ਬੱਚਾ ਦੇਖਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਦਰਦ ਅਤੇ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦੀ ਪਛਾਣ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਰੋਟੀ ਲਈ ਤੜਪਣਾ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀ, ਲਾਚਾਰੀ, ਗਰੀਬੀ, ਅਸੁਰੱਖਿਆ, ਆਦਿ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਭਵਿੱਖ, ਨਵੀਂ ਪੀੜੀ ਅਤੇ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਬੱਚੇ ਵੀ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਅਜਾਦ ਹੋਇਆਂ ਨੂੰ 50 ਸਾਲ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰੋਸ ਨਾਲ ਉੱਠਣਾ ਆਮ ਆਦਮੀ ਦੀ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਗਤੀ ਵੱਲ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜਾਗਰੂਕ ਹੋਣ, ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਪ੍ਰਤੀ ਬੇਚੈਨੀ, ਅਨਿਆ ਅਤੇ ਹੱਕਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਹੈ। ਮੀਲ ਪੱਥਰ ਨੂੰ ਘੁਮਾਉਣਾ ਭਾਵ ਪ੍ਰੰਪਰਕ ਨਿਰੰਤਰਤਾ ਨੂੰ ਤੋੜਨਾ ਹੈ। ਇਹ ਕੁਝ ਕਰਨ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਹੈ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਪੂਰੇ ਜੋਰ ਤੋਂ ਮਤਲਬ ਕਿ ਇਹ ਜੋ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਲੁੱਟ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਇਸਨੂੰ ਸੌਖਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਦਲਿਆ ਜਾਣਾ, ਇਸ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਾਕਤ ਲਗਾਉਣੀ ਪੈਣੀ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਨੇ ਪਿਛਲੇ 50 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਅਜਾਦੀ ਅਤੇ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੇ ਅਰਥ ਬਦਲ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੀਲ ਪੱਥਰ ਜਦੋਂ ਘੁੰਮਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ‘ਅਜਾਦੀ ‘?’ਸਾਲ ਅੱਗੇ’। ਇਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਇਸ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਮ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਤਾਕਤ ਲਗਾ ਕੇ, ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇ ਕੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਅਸਲ ਵਿਚ ਉਹ ਵੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਨਹੀਂ। ਸਾਲ ਅੱਗੇ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ; ਭਵਿੱਖ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਬੇਭਰੋਸਗੀ ਜਾਂ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਕੁਝ ਸਵਾਲ ਵੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਕਿੱਧਰ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਕੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਜਾਂ ਅਜਾਦੀ ਕਿੰਨੇ ਸਾਲ ਦੂਰ ਹੈ। ਇਹ ਅਪੂਰਨ ਅਤੇ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤ ਅਜਾਦੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦਾ ਫ੍ਰੀਜ਼ ਹੋਣਾ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਸੋਚਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਅੰਗਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕੁਝ ਖੁੱਲੇ ਸਵਾਲ ਛੱਡਦਾ ਹੈ।

_________________________________________________

ਹਵਾਲੇ

1.           Aristotle. Politics, translated by C.D.C. Reeve, Hackett Publishing, 1998.

2.           KEIR ELAM, THE SEMIOTICS OF THEATRE AND DRAMA, Taylor & Francis e-Library, 2005.

3.           ਪਾਲੀ, ਭੁਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਪੰਜ ਹਾਸ-ਵਿਅੰਗ ਇਕਾਂਗੀ (15  ਅਗਸਤ), ਲਾਹੌਰ ਬੁੱਕ ਸ਼ਾਪ, ਲੁਧਿਆਣਾ, 2004, ਪੰਨਾ-121

4.           ਉਹੀ

5.           ਉਹੀ

6.           ਉਹੀ

7.           ਉਹੀ

8.           ਉਹੀ

9.           ਉਹੀ

10.        ਉਹੀ

11.        ਉਹੀ